Uwaga na azotany i azotyny w wodach pitnych!

Bardzo często mieszkańcy wsi nie mają kanalizacji wodociągowej, dlatego zmuszeni są do korzystania z własnych ujęć wód podziemnych, które mogą stanowić bezpośrednie zagrożenie zdrowotne.  Zdarza się, że o przydatności konsumpcyjnej wód z indywidualnych studni zagrodowych decydują jedynie cechy organoleptyczne, tj.  barwa, smak, zapach, zaś badania fizykochemiczne nie są  wykonywane, gdyż woda pitna z prywatnych ujęć nie podlega kontroli przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej. 

Wody pitne z indywidualnych ujęć  mogą być źródłem wielu  zanieczyszczeń biologicznych i chemicznych, bezpośrednio zagrażających zdrowiu i życiu konsumentów.  

Najczęstszymi zanieczyszczeniami wód  ze studni wiejskich są związki azotowe, tj.   azotany(V) i azotany(III). Główną przyczyną nadmiernego zanieczyszczenia gleby, wody przez azotany jest stosowanie wysokich dawek nawozów mineralnych,  azotowych, niewłaściwe przechowywanie naturalnych nawozów zwierzęcych oraz przedostawanie się z gospodarstwa ścieków bytowych (nieszczelne szamba). 

Szkodliwość azotanów zawartych w wodach pitnych dla zdrowia ludzi i zwierząt

Szkodliwość azotanów (V) dla organizmów żywych polega na ich redukcji do azotanów (III) (nazywanych również:  azotynami). Azotany (III) stanowią główny czynnik ryzyka methemoglobinemii (sinicy), ponieważ utleniają jony żelaza dwuwartościowego zawartego w hemoglobinie do żelaza trójwartościowego, uniemożliwiając transport tlenu do komórek organizmu. Na skutek wymienionych przemian może następować niedotlenienie ośrodkowego układu nerwowego i mięśnia sercowego u ludzi. 

Jak wskazują badania, zanieczyszczone azotanami wody pitne  mogą być istotnym czynnikiem sprzyjającym metchemoglobinemi u małych dzieci tzw.  syndromem „niebieskiego dziecka” [Wierniowski i  Pach, 1998].  U niemowląt pH  soku żołądkowego wynosi  ok. 4,0 i jest wyższe niż u  ludzi dorosłych (pH ok. 1.0), sprawia to, że w organizmie dzieci nie jest hamowany rozwój mikroflory redukującej azotany (III), jak w przypadku dorosłych. 

Według  US-EPA (United States Environmental Protection Agency) zleca się aby maksymalna dawka dzienna azotanów (zanieczyszczeń) dla niemowląt nie przekraczała 1,4 mg/kg masy ciała przy narażeniu przewlekłym.

Regularne przyjmowanie  azotanów z wodą oraz pożywieniem (zwłaszcza konserwowane produkty oraz przenawożone warzywa) w przypadku osób dorosłych może przyczyniać się rozwoju  chorób nowotworowych.

Ryzyko negatywnych konsekwencji zdrowotnych wynikających ze szkodliwości azotanów dla zdrowia zależy od wielu czynników, tj; 
- ilość  azotanów dostarczanych  z wodą pitną oraz produktami żywnościowymi, 
- regularność  spożycia zanieczyszczonej tymi związkami wód pitnych
- wieku, masy ciała i ogólnego stanu zdrowia  ludzi.

Dopuszczalne zakresy stężenia związków azotu w wodach pitnych

Dopuszczalne  stężenia azotanów w wodzie pitnej zostały ustalone w celu przeciwdziałania methemoglobinemii (sinicy). Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) zostało ustalone na poziomie; dla azotanów (V) - 50 mg/l i  dla azotanów (III) – 0,5 mg/l [Rozporządzenie MZ, z  dn. 1.12.2017]. 

Źródła zanieczyszczeń wód podziemnych azotanami

Niewielkie stężenia jonów azotanowych w wodach stanowią naturalny ich składnik i uwalniane są  przy udziale bakterii nitryfikacyjnych podczas cyklu przemian azotowych w środowisku wodnym.  Natomiast, ze wzrostem ich stężenia zwiększa się ryzyko pogorszenia jakości wód oraz występowania zagrożeń zdrowotnych. 

Azot jest podstawowym składnikiem plonotwórczym, gdyż jest elementem budulcowym białek i wpływa na wzrost rozwój roślin. Z powyższych powodów jest  powszechnie stosowany do nawożenia upraw polowych i szklarniowych. Stosowanie wysokich dawek nawozów mineralnych azotowych oraz nawozów naturalnych może sprzyjać niekontrolowanemu rozpraszaniu tego składnika w środowisku glebowo-wodnym. 

Na terenach rolniczych źródła zanieczyszczeń wód składnikami nawozowymi, w tym azotem można podzielić na dwie grupy, tj,; 
- źródła obszarowe, będące główną przyczyną zanieczyszczenia wód na skutek  nawożenia  pól uprawnych 
- źródła punktowe, zlokalizowane na terenie zagrody lub w jej sąsiedztwie,  stanowiące zwykle nieodpowiednio zabezpieczone miejsca składowania odchodów zwierzęcych, otoczenia budynków inwentarskich i wybiegów dla zwierząt, nieszczelne szamba. 

Składniki nawozowe, w tym azot po dostarczeniu do środowiska glebowego podlegają wielu złożonym procesom, tj. 
-są  pobieranie przez korzenie roślin i wbudowywane w tkanki roślinne.  
- podlegają przemianom w środowisku glebowym przy udziale mikroflory glebowej (mineralizacja, nitryfikacja, denitryfikacja), 
- składniki nie pobrane przez rośliny mogą przemieszczać się ze  spływem powierzchniowym do wód powierzchniowych lub mogą przemieszczać się w głąb profilu glebowego do wód gruntowych. 

Aby przeciwdziałać niekontrolowanemu rozpraszaniu składników nawozowych w tym związków azotu do środowiska glebowo-wodnego -  ważne jest przestrzeganie  zaleceń „Kodeksu Dobrych Praktyk Rolniczych”  na terenie gospodarstwa rolnego. 

Bibliografia:
1. Bilek M, Rybakowa M. 2014. Azotany (III) i (V) w wodzie pitnej studni kopanych i wierconych z terenu Podkarpacia, jako czynniki ryzyka methemoglobinemii. Przegląd Lekarski; 520-522.
2 Kościańska B, Rodecka-Gustaw E. 2011. Nawozy sztuczne, azotyny, a nowotwory złośliwe.. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu; 17(1): 033-038. 
3. Rozporządzenie Ministra zdrowia z dnia 7.12. 2017 w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Dz. U. 2017, poz. 2294. 
4. Wierniowski A, Pach J. 1998. Kliniczna problematyka methemoglobinemii toksycznych. 1998. Arch. Med. Sąd. Krym; 117-125

dr hab. inż Irena Burzyńska prof. nadzw. Instytut Technologiczno- Przyrodniczy w Falentach ul. Hrabska 3, 05-090 Raszyn   http://www.itep.edu.pl Zainteresował Cię ten artykuł? Masz pytanie do autora? Napisz do nas tutaj