_llal.jpg)
Zmiany klimatyczne i ich wpływ na produkcję rolniczą
Opublikowano 17.02.2018 r.
Przebieg pogody w ostatnich latach znacznie odbiega od uważanego przez dziesięciolecia za „normalny”. Konsekwencją zmieniających się warunków klimatycznych są zarówno zagrożenia, jak i nowe możliwości. Rolnictwo należy do tych obszarów gospodarki, które są lub będą znacząco dotknięte negatywnymi skutkami zmiany klimatu. Większe ryzyko utraty plonów i pogorszenie ich jakości może spowodować zmniejszenie produkcji rolniczej. Konsekwencją może być niestabilna sytuacja ekonomiczna w rolnictwie.
Taki mamy klimat...
Zmiany klimatu przyniosą producentom roślin zarówno nowe możliwości, jak i niebezpieczeństwa. Możliwe, że doprowadzi to do zmniejszenia działalności rolniczej oraz do zwiększonego ryzyka utraty plonów i jakości w większości regionów Europy, co spowoduje niestabilną sytuację ekonomiczną. Europejscy rolnicy już teraz zmagają się ze zmianami klimatu. Zjawiska te są złożone i różnorodne ‒ silne burze, zmiany w systemie opadów, pojawienie się nowych chorób i szkodników. Ta złożoność sprawia, że dostosowanie się do zmian może być trudne.
Działania adaptacyjne na ziemiach uprawnych mogą polegać między innymi na zróżnicowaniu płodozmianu i działalności rolniczej. Gospodarka ziemiami uprawnymi i terenami zielonymi to dziś największy na świecie biofizyczny potencjał łagodzenia zmian klimatu w rolnictwie.
Kierunek północ
Zmiany klimatu mogą spowodować przeniesienie produkcji roślinnej na północ i na tereny wyżej położone. To potencjalny pozytywny wpływ zmian klimatu na uprawy w związku z dłuższym okresem wegetacji i możliwościami wynikającymi ze zmiany temperatur (cieplejsze zimy, mniej przymrozków jesienią i zimą).
Odporne na suszę
Do 2030 roku, plony w północnej części Europy mogłyby wzrosnąć nawet o 70% w niektórych regionach, ale też spaść o ponad 22% w regionach południowych. Najważniejsze będzie dostosowanie się do zmian dostępności wody. W całej UE już teraz odczuwane są negatywne skutki zjawisk ekstremalnych, zwłaszcza te wynikające z intensyfikacji cyklu hydrologicznego (letnie upały, susze, silne opady i powodzie, burze). Konieczne będzie wprowadzenie nowych odmian i roślin, bardziej odpornych na brak wody lub na wilgoć oraz intensywniejsze stosowanie pestycydów, a także wykorzystanie nowych technologii w celu zwiększenia zdolności adaptacyjnej roślin. Potrzebne będzie stosowanie takich praktyk, jak przywracanie naturalnych elementów (żywopłotów), aby zmniejszyć erozję gleby w przypadku zwiększonych opadów.
Pozytywy i negatywy
Pozytywne efekty zmian klimatu to między innymi zwiększenie potencjalnej przydatności obszarów do celów rolniczych, w wyniku wzrostu temperatury. Będzie to wynik wprowadzenia do uprawy roślin ciepłolubnych oraz większego zastosowania poplonów. Zwiększenie produktywności roślin energetycznych oraz pastwisk będzie wynikiem wydłużeniasię okresu wegetacyjnego i wzrostu sumy opadów atmosferycznych w zimie.
Do negatywnych skutków zmian klimatycznych zaliczamy większy stres cieplny dla zwierząt, zmniejszoną dostępność wody oraz zwiększone potrzeby nawadniania w warunkach częściej występujących susz w miesiącach letnich. W raportach nie ma prognoz pogorszenia się lub polepszenia warunków uprawy roślin ozimych i łąk.
W Polsce o stopień więcej
Na podstawie notowań ze stacji meteorologicznych z obszaru Polski szacuje się, że wzrost średniej temperatury powietrza w XX wieku wyniósł około 1 °C. Stwierdzono również, że w ostatnich latach znacznie wzrosło usłonecznienie w maju i w sierpniu. Nie stwierdzono natomiast wyraźnych tendencji w ilości opadów atmosferycznych, które pozostają na podobnym poziomie, jak w latach 1961-1990. Wzrost temperatury i usłonecznienia dziennego wpłynął wyraźnie na pogorszenie się bilansu wodnego.
Po 2000 roku wartość wskaźnika klimatycznego bilansu wodnego dla miesięcy od maja do czerwca w kraju jest niższa niż średnia w latach 1961-1990. Skutkuje to spadkiem wilgotności gleby, a w konsekwencji okresami suszy i znacznymi spadkami plonów roślin uprawnych.
Rośnie czy spada?
Prognozy klimatyczne, opracowane dla Europy na lata 2071-2100, wskazują na dalszy wzrost średniej temperatury powietrza. Dla większości obszaru Polski, średnia temperatura roczna ma wzrosnąć o mniej więcej 3,5 °C w stosunku do lat 1961-1990. W kwestii opadów, prognozy dla naszego kraju są rozbieżne. Według jednej z nich średnia roczna suma opadów atmosferycznych może wzrosnąć na obszarze kraju o 10%, w stosunku do sumy z lat 1961-1990, a w górach pozostać na niezmienionym poziomie. Inna prognoza mówi o zmniejszeniu sumy opadu atmosferycznego w okresie lipiec – sierpień o mniej więcej 40%, przy jednoczesnym wzroście częstotliwości ekstremalnych opadów. Taka rozbieżność oznacza trudności w prognozowaniu warunków dla rolnictwa.
Wpływ zmian klimatu na warunki wegetacji
Obserwowany w XX wieku wzrost temperatury powietrza spowodował wydłużenie okresu wegetacyjnego o około 10 dni. Wpływa to nie tylko na zmianę terminów siewów roślin, ale również pozostałych prac agrotechnicznych. Terminy siewu zbóż jarych będą znacznie przyspieszone, a ozimych ulegną opóźnieniu o ok. 3 tygodnie. Żniwa będą wcześniejsze o 3-4 tygodnie. Dłuższy okres wegetacyjny stworzy większe możliwości uprawy międzyplonów i poplonów ścierniskowych.
Jeden stopień, jeden tydzień
Z modelu obrazującego wpływ ocieplenia na rozwój roślin wynika, że wzrost temperatury o 1 °C na 100 lat przyspiesza dojrzewanie podstawowych zbóż w Polsce o tydzień, natomiast kukurydzy o 2 tygodnie.
W wyniku wzrostu temperatury, następuje przyspieszenie tempa rozwoju roślin, co ma szczególne znaczenie w przypadku roślin ciepłolubnych (kukurydza, soja, proso czy słonecznik). Większe zasoby ciepła stwarzają także możliwość uprawy innych roślin ciepłolubnych, np. sorgo czy winorośli.
Poprawa warunków termicznych (strefa cieplejsza przesuwa się ku północy) zwiększyła szansę uprawy roślin ciepłolubnych w centralnych, a nawet północno-zachodnich regionach kraju. Wzrost temperatury o kolejny stopień spowoduje, że nie będzie barier termicznych do uprawy kukurydzy średnio późnej w Polsce.
Wraz z ociepleniem klimatu, następują zmiany w strukturze zasiewów roślin. W ostatnich latach powierzchnia uprawy kukurydzy zwiększyła się z powodu korzystniejszych warunków termicznych. Obserwujemy tendencję wzrostu zasiewów jęczmienia ozimego, gdyż coraz częstsze łagodne zimy sprzyjają lepszemu przezimowaniu roślin.
Raj dla chwastów
Negatywnym skutkiem ocieplenia będzie przyspieszenie tempa rozwoju chwastów ciepłolubnych i pojawienie się nowych szkodników (stonka kukurydziana, słonecznica orężówka), których uciążliwość dla rolnictwa znacznie wzrośnie. Większe znaczenie będą miały szkodniki o małej dotychczas szkodliwości, jak mszyce, ploniarka zbożówka, łokaś garbatek, śmietka ozimówka, miniarki czy wciornastki. Wzrośnie też zagrożenie ze strony niektórych chorób. Łagodne zimy, z krótko zalegającą okrywą śnieżną zwiększają szkodliwość choroby – łamliwości źdźbła zbóż i traw. Wzrost temperatury – ciepła i sucha pogoda, sprzyja brunatnej plamistości liści zbóż czy rdzy brunatnej.
Wpływ zmian klimatu na plony
Z obserwowanym ociepleniem klimatu wzrosła zmienność plonów w Polsce. Im większy wzrost temperatury powietrza, tym większa liczba anomalii pogodowych skutkujących stratami w plonach. Najbardziej dotkliwym zjawiskiem ostatnich lat jest susza. W latach 1957-1980 znaczne straty plonów z powodu suszy stwierdzono w dwóch latach (1959, 1964), natomiast w okresie 1990-2007 spadki plonów z powodu suszy miały miejsce w pięciu latach (1992, 1994, 2000, 2003, 2006). Szczególnie ostra susza wystąpiła w 2006 roku, obejmując swoim zasięgiem 68% gmin w kraju. Równocześnie w okresie 1990-2007 w trzech latach (1996, 1997, 2006) stwierdzono straty plonów z powodu niekorzystnych warunków podczas zimy.
Dwa scenariusze
W opracowaniach dotyczących wpływu zmian klimatycznych na plony w Polsce wykorzystano dwa scenariusze klimatyczne, zakładające podwojenie się ilości dwutlenku węgla w atmosferze. Oba scenariusze przewidywały wzrost średniej rocznej temperatury – jeden o 3,5 °C, drugi o 5 °C.
W przypadku zrealizowania się scenariusza zakładającego 3,5-stopniowy wzrost temperatury, średnie plony pszenicy i żyta zmienią się niewiele. Jednak ziści się prognoza pięciostopniowa, plony pszenicy i żyta w Polsce obniżą się o około 10%, w stosunku do lat 1970-1995.
Prognozy według obu scenariuszy wskazują na wzrost plonów buraka cukrowego o kilka procent, natomiast w przypadku roślin ciepłolubnych, takich jak kukurydza, soja i słonecznik ‒ o kilkadziesiąt procent. Oba scenariusze przewidują natomiast duże obniżki plonów ziemniaka (o ok. 30%) oraz obniżenie produktywności trwałych użytków zielonych.
Inna prognoza szacuje, że średnie plony na obszarze Polski ulegną tyko nieznacznym zmianom. Istotny wzrost plonów, wynoszący 30% może nastąpić na obszarach górskich. Według innego scenariusza, prognozuje się spadki plonów na większości obszaru kraju ‒ na północy Polski do 5%, w części centralnej do 10%, a w południowej i południowo-zachodniej części kraju do 15%.
Przedstawione prognozy nie są jednoznaczne. Niektóre z nich wykazują wzrost, a inne spadek plonów. Także rozwój szkodników i chorób roślin, może doprowadzić do obniżenia plonów lub wymusić intensyfikację stosowania środków ochrony roślin.
Działania adaptacyjne
Aby dostosować rolnictwa do zmieniających się warunków klimatycznych, konieczne będą następujące zmiany:
- Dostosowanie terminów zabiegów polowych do warunków wegetacji roślin (daty siewów, aplikacji nawozów i środków ochrony roślin),
- Właściwy dobór roślin w płodozmianie,
- Zwiększenie nawadniania roślin,
- Optymalizacja wielkości i sposobu stosowania nawozów mineralnych,
- Zwiększenie areału upraw energetycznych,
- Wymiana odmian roślin uprawnych na lepiej przystosowane do zmienionego klimatu,
- Przystosowanie roślin paszowych do zmienionych warunków naturalnych – odpornych na susze i upały,
- Monitorowanie rozprzestrzeniania się szkodników i chorób oraz opracowanie metod, które zwiększą odporność upraw na te patogeny,
- Wdrażanie internetowych systemów wspomagania decyzji (np. system monitoringu suszy rolniczej, system monitoringu agrofagów, system wspomagania decyzji w zwalczaniu zarazy ziemniaka –
- narzędzia do sporządzania planów nawożenia oraz symulowania produkcji nawozów naturalnych ‒ Plano RS, NawSal).
Nie tylko rolnik
Przebieg pogody w ostatnich latach znacznie odbiega od uważanego przez dziesięciolecia za „normalny”. Konsekwencją zmieniających się warunków klimatycznych są zarówno zagrożenia, jak i nowe możliwości. Rolnictwo należy do tych obszarów gospodarki, które są lub będą znacząco dotknięte negatywnymi skutkami zmiany klimatu. Większe ryzyko utraty plonów i pogorszenie ich jakości może spowodować zmniejszenie produkcji rolniczej. Konsekwencją może być niestabilna sytuacja ekonomiczna w rolnictwie.
Plan adaptacji
Znając zagrożenia, można opracować plan działań adaptacyjnych (dostosowawczych), które zmniejszą negatywne skutki zmiany klimatu. Dostosowanie produkcji do zmiany warunków klimatycznych nie jest tylko problemem rolnika w danym gospodarstwie.
Dostosować muszą się również rynki rolne i cały przemysł rolno-spożywczy, który jest odbiorcą i przetwórcą płodów rolnych. W Polsce przygotowywany jest sektorowy plan adaptacji wobec zmian klimatu, który wskaże najpilniejsze potrzeby, a jego zapisy mają być uwzględniane w głównych strategiach rozwoju kraju.
Zmiana terminów prac
Potrzeby adaptacyjne rolnictwa wobec zmiany klimatu nie są łatwe do sprecyzowania. Wiąże się to z szybkim postępem w zakresie wprowadzania do praktyki nowych środków produkcji oraz odmian roślin uprawnych. Dynamiczne zmiany w produkcji sprawiają, że rolnictwo na bieżąco dostosowuje się do zmian klimatu, a proces adaptacji odbywa się w sposób autonomiczny w gospodarstwach, np. przez zmianę terminów prac polowych lub wprowadzanie bardziej efektywnych technologii produkcji.
Ten rodzaj dostosowania (adaptacji) do zmiany klimatu nazywany jest adaptacją autonomiczną, czyli niezależną od planowanych działań polityki rolnej. Podkreśla się, że adaptacja autonomiczna jest możliwa przy odpowiednim poziomie dochodów gospodarstw, niezależnym od warunków pogodowych.
Dostępność pasz
Zmiana klimatu może wpłynąć na produkcję zwierzęcą, poprzez ograniczenie dostępności zbóż przeznaczonych na pasze oraz ich cenę, wpływ na dostępność pastwisk, zmiany w dostępności roślin przeznaczonych na pasze oraz ich jakość. Pod wpływem zmian cyklu opadowego oraz wzrostu temperatury, może nastąpić zmiana zasięgu, ale również wektorów rozpowszechnienia się chorób zwierząt oraz pasożytów. Istnienie ryzyko przekroczenia kontrolowanego dziś poziomu bezpieczeństwa dla zwierząt hodowlanych. Pośrednio, na produkcję zwierzęcą mogą mieć wpływ fale upałów i stres cieplny spowodowany długotrwałym działaniem wysokiej temperatury. A to może wpłynąć na rozwój, produktywność i reprodukcję.
 |
Karol Pyrzanowski
Dolnośląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego we Wrocławiu
Jeden z 16 Ośrodków Doradztwa Rolniczego w kraju. Dolnośląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego we Wrocławiu realizuje na obszarach wiejskich województwa dolnośląskiego zadania z zakresu doradztwa rolniczego. Podstawowym zadaniem Ośrodka jest doradztwo rolnicze, obejmujące działania w zakresie rolnictwa, rozwoju wsi, rynków rolnych oraz wiejskiego gospodarstwa domowego, mającego na celu poprawę poziomu dochodów rolniczych oraz podnoszenie konkurencyjności rynkowej gospodarstw rolnych, wspieranie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, a także podnoszenie poziomu kwalifikacji zawodowych rolników i innych mieszkańców obszarów wiejskich. Zainteresował Cię ten artykuł? Masz pytanie do autora? Napisz do nas tutaj
|
