Dobrostan świń

W konsekwencji otrzymujemy przepisy (lub częściej ich interpretacje), czyniące więcej szkody niż pożytku. Dyskusji nie podlega fakt, iż zgodnie z art. 1. pkt. 1. Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz.U.2023.1580 t.j.) zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą, a człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę.  Mając w pamięci powyższy zapis, zastanówmy się zatem jak najwłaściwiej opisać pojęcie, dla którego tak naprawdę nie ma legalnej definicji prawnej.

Moim zdaniem stwierdzenie faktu, iż dane zwierzę przebywa w warunkach dobrostanu (ma zapewniony dobrostan) oznacza, iż organizm pozostaje w optymalnym dla siebie stanie zarówno w sensie potrzeb fizycznych, jak i behawioralnych oraz społecznych.

Rolnictwo (w tym sektor produkcji trzody chlewnej) unormowane jest szeregiem aktów prawnych. Każde podejmowane działanie, szczególnie to bezpośrednio mające wpływ na organizm zwierzęcia, musi mieścić się w granicach prawa. Czy minimalne normy ochrony świń, opisane w prawodawstwie unijnym (wdrażane przez nasze prawo krajowe) określające wymagania i sposób postępowania przy utrzymywaniu gatunków zwierząt gospodarskich, są owym „dobrostanem”? Zastanówmy się chwilę nad sformułowaniem „minimalne”. Oznacza ono, iż poniżej pewnych wartości granicznych zwierzę przestaje „czuć się wystarczająco dobrze” i w efekcie odnotujemy regres w użytkowości tucznej, rzeźnej bądź rozpłodowej. Minimalne warunki utrzymywania (inaczej minimalne normy ochrony) pozwalają utrzymać parametry produkcyjne zwierząt na zadowalającym poziomie, zapewniającym opłacalność produkcji. Jest to więc stopień ochrony, w którym dane zwierzę czuje się na tyle dobrze, że jest w stanie rozwijać się w pełni wykorzystując swój potencjał genetyczny, przyrastać i wydawać na świat zdrowe i silne potomstwo. Finalnie zatem, zapewnienie „dobrostanowego minimum” leży w dobrze rozumianym interesie osoby utrzymującej zwierzęta.

Powyższe zadanie będziemy realizować poprzez stworzenie takich warunków bytowania dla określonego zwierzęcia (bądź grupy zwierząt), w których będzie ono mogło funkcjonować w ramach powszechnie znanych „pięciu swobód”, które upraszczając możemy opisać jako:
1. Wolność od głodu i pragnienia;
2. Wolność od strachu i stresu;
3. Wolność od fizycznego dyskomfortu;
4. Wolność od bólu, urazów i chorób;
5. Swoboda wyrażania normalnych wzorców zachowań.

Aby pozostać w prawie, punktem wyjścia do rozważań o dobrostanie zwierząt powinna być treść EUROPEJSKIEJ KONWENCJI o ochronie zwierząt hodowlanych i gospodarskich sporządzonej w Strasburgu 10 marca 1976 r., a następnie zmienionej 6 lutego 1992 r. specjalnym Protokołem, również w Strasburgu.

Artykuł 2. powyższego aktu prawnego mówi, iż każda ze stron Konwencji wprowadzi w życie określone zasady ochrony zwierząt. 
Zacytujmy je:

To, co powinno zwrócić naszą uwagę, to wielokrotnie użyte sformułowanie „zgodnie z posiadanym doświadczeniem i wiedzą naukową”. Respektowanie tego zalecenia jest warunkiem koniecznym, aby stanowione prawo i praktyczne wdrażanie przepisów, miało jakikolwiek sens i nie stanowiło bariery dla rozwoju branży. Dla pełnego obrazu należy podkreślić, iż Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.2008.104.665), po zaznajomieniu się z powyższą konwencją i protokołem (…) oświadczył, że:

• zostały one uznane za słuszne zarówno w całości, jak i każde z postanowień w nich zawartych,
• postanowienia konwencji i protokołu są przyjęte, ratyfikowane i potwierdzone,
• będą niezmiennie zachowywane.

W przypadku świń owe wymogi zostały skonkretyzowane w Dyrektywie 2008/120/WE ustanawiającej minimalne normy ochrony świń, która weszła w życie 10 marca 2009 r. (Dz.U.UE.L.2009.47.5 z dnia 2009.02.18). Motyw 7. preambuły uzasadnia potrzebę „ustanowienia powszechnych, minimalnych norm ochrony świń trzymanych w celu hodowli i do tuczu, w celu zapewnienia racjonalnego rozwoju produkcji”, z uwagi na „różnice, które mogą zakłócać warunki konkurencji, stojąc w konflikcie ze sprawnym funkcjonowaniem organizacji wspólnego rynku świń i produktów ze świń” (motyw 6.). Jednocześnie, co wyraźnie chciałbym podkreślić, motyw 12. zakłada, iż „powinna być zachowana równowaga między różnymi uwzględnianymi aspektami dotyczącymi dobrostanu, włączając zdrowie, względy ekonomiczne i społeczne, jak również wpływ na środowisko”. Przytoczone stwierdzenie jasno wskazuje, iż przepisy powinny być precyzyjnie formułowane i projektowane w oparciu o dowody naukowe, a stanowione wymogi możliwe do realizacji w praktyce hodowlanej. Oczywiście, nowotworzone prawo wytycza cele, podwyższa standardy, ale wszystko to ostatecznie musi być zrównoważone i osadzone w realiach, co jasno nakreślono w Konwencji wielokrotnie używając sformułowania „zgodnie z posiadanym doświadczeniem i wiedzą naukową”.

W Polsce, na mocy z art. 34a. pkt. 1. Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz.U.2023.1580 t.j.) nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt sprawuje Inspekcja Weterynaryjna. 28 czerwca 2023 roku na stronie internetowej Głównego Lekarza Weterynarii zamieszczona została nowa Instrukcja nr BP.0200.1.8.2022 z dnia 22 grudnia 2022 r. w sprawie postępowania powiatowych lekarzy weterynarii przy przeprowadzaniu kontroli gospodarstw utrzymujących zwierzęta pod względem dobrostanu zwierząt oraz raportowania o przeprowadzonych kontrolach z elementami zwalczania chorób zakaźnych, którą opracowano w Biurze Zdrowia i Ochrony Zwierząt w Głównym Inspektoracie Weterynarii. 

Instrukcja zakłada, iż osoba upoważniona przez właściwego terytorialnie powiatowego lekarza weterynarii, prowadząca kontrolę w zakresie dobrostanu zwierząt, zweryfikuje i oceni następujące obszary:
1. System utrzymania zwierząt.
2. Wymagania weterynaryjne dla gospodarstw.
3. Sposób sprawowania opieki i kontroli przez właściciela.
4. Sposób postępowania ze zwierzętami przez osoby obsługujące zwierzęta podczas przemieszczania na terenie gospodarstwa.
5. Wymagania dotyczące pomieszczeń i sprzętu używanego do obsługi zwierząt.
6. Minimalne normy powierzchni.
7. Pozostałe warunki utrzymania.
8. Sposób podawania paszy i wody.
9. Stan zwierząt.
10. Dokumentację.
11. Zabiegi na zwierzętach.

Każdy z wyżej wymienionych obszarów podlegających kontroli został w Instrukcji szczegółowo opisany i należy liczyć się z faktem, iż kontrola może być zarówno kompleksowa, obejmująca całość zagadnień podlegających weryfikacji lub też tzw. tematyczna, skupiająca się na wybranym punkcie. Jest to bardzo duży zakres wiedzy i w kolejnych artykułach każdy z nich poddam szczegółowej analizie, jednakże na początek postanowiłem skupić się na zagadnieniu, które wydaje mi się najpilniejszym, z uwagi na pewne okoliczności, o których wspomnę w dalszej części artykułu.
Mianowicie, duży wpływ na kształt nowej instrukcji ma ZALECENIE KOMISJI (UE) 2016/336 z dnia 8 marca 2016 r. w sprawie stosowania dyrektywy Rady 2008/120/WE ustanawiającej minimalne normy ochrony świń, w odniesieniu do środków ograniczających potrzebę obcinania ogonów. W preambule owego ZALECENIA przypomniano, iż należy dołożyć wszelkich starań, by zabiegu obcinania ogona u świń nie przeprowadzać rutynowo, a tylko wtedy, gdy istnieją ku temu wyraźne powody. Jednym z narzędzi pozwalających ocenić ewentualną konieczność wykonania zabiegu jest przeprowadzenie w danym gospodarstwie analizy ryzyka występowania zjawiska obgryzania ogonów, która powinna uwzględniać następujące kryteria: wyłożone materiały wzbogacające, czystość, komfort termiczny i jakość powietrza, status zdrowotny, konkurencję o paszę i przestrzeń oraz dawkę pokarmową. Następnie, na podstawie uzyskanych informacji, należy ocenić, czy problem można rozwiązać poprzez wprowadzenie odpowiednich zmian w zarządzaniu fermą (stadem), czy też faktycznie konieczne są zabiegi chirurgiczne.
Warto w tym momencie nawiązać do płatności ekoschemat „Dobrostan zwierząt”, realizowanej zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 20 kwietnia 2023 r. w sprawie szczegółowych warunków i szczegółowego trybu przyznawania i wypłaty pomocy finansowej w ramach schematów na rzecz dobrostanu zwierząt w ramach Planu Strategicznego dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023–2027 (Dz.U. 2023 poz. 797). Jej celem jest zachęcenie rolników do stosowania podwyższonych warunków dobrostanu, czyli takich, które wykraczają ponad minimalne normy wynikające z powszechnie obowiązującego prawa. Jednym z wymagań wspólnych tego ekoschematu jest posiadanie przez rolnika Planu Poprawy Dobrostanu, w którym potencjalny beneficjent wsparcia deklaruje, iż już na wstępie ubiegania się o płatność realizuje konkretne działania, które w efekcie przeciwdziałają wzajemnemu obgryzaniu ogonów i tym samym ograniczają potrzebę ich przycinania (Tabela 1.).

Tabela 1. Treść deklaracji z Planu Poprawy Dobrostanu

Należy przyjąć, iż sposób realizacji przez rolnika powyższego zobowiązania będzie kontrolowany w ramach prowadzonego nadzoru. Dlatego też, z inicjatywy Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w Głównym Inspektoracie Weterynarii zostały opracowane wytyczne dotyczące przeprowadzania analizy ryzyka związanej z zagrożeniem obgryzania ogona oraz stosowania materiałów wzbogacających środowisko dla świń. Dla uproszczenia, materiały te, można podzielić na dwie grupy: właściwy materiał manipulacyjny (Tabela 2.) oraz niewłaściwy materiał manipulacyjny (Tabela 3.). Dodatkowo, każdą z tych dwóch grup możemy podzielić na materiały: jadalne, do żucia, do badania oraz dające się zniszczyć (zniszczalne). W konsekwencji otrzymamy trzy kategorie materiałów wzbogacających: optymalne (posiadające wszystkie wymienione cechy), suboptymalne (właściwe przy łączeniu z innymi materiałami) oraz tzw. materiały marginalnego zainteresowania (nie zaspokajają potrzeb świń, a jedynie mogą chwilowo odwracać ich uwagę). Podsumowując, bezsprzecznie najlepszymi materiałami manipulacyjnymi dla świń są słoma, siano i kiszonka, ewentualnie miękkie i świeże drewno, naturalne liny lub sprasowana słoma. Pozostałe mogą być użyteczne w połączeniu z innymi lub będą jedynie urozmaiceniem na krótką chwilę. Kwestią, której pominąć nie wolno, jest sposób wyłożenia (udostępnienia) materiału wzbogacającego. Należy to zrobić tak, aby:

1. wzbudzał zainteresowanie,
2. umożliwiał manipulację,
3. był dostępny w wystarczających ilościach,
4. był często zmieniany i zastępowany oraz
5. był czysty i higieniczny.

Tabela 2. Właściwy materiał manipulacyjny

Tabela 3. Niewłaściwy materiał manipulacyjny

W Unii Europejskiej (UE) trwa obecnie rewizja prawa dobrostanowego. Pewne sygnały wypływające z Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) wyraźnie wskazują, iż sektor trzody chlewnej będzie tym, który prawdopodobnie odczuje je najmocniej. Nowelizacja wynika ze słusznej, co oczywiste, idei poprawy warunków utrzymywania i ochrony zwierząt, ale nie można nie dostrzegać kontekstu konkurencji wewnętrznej pomiędzy państwami członkowskimi UE. Przedstawione w niniejszym artykule informacje z zakresu norm ochrony świń, czyli potocznie mówiąc dobrostanu, są jedynie niewielką częścią całości zagadnienia. W kolejnych numerach naszego miesięcznika będę próbował przedstawić Państwu pozostałe obszary tego niezwykle ważnego tematu. Serdecznie zachęcam do lektury.