Papież Pius IX a powstanie styczniowe

Papież Pius IX

Giovanni Maria Mastai Ferretti, bo tak nazwał się Pius IX żył w latach 1792-1878 i przeszedł do historii m.in. najdłuższym po św. Piotrze w dziejach Kościoła katolickiego pontyfikatem, który trwał 31 lat, 7 miesięcy i 21 dni. 

Ocena jego papiestwa nie jest jednoznaczna. Ale pomimo tego, że działania Piusa IX w polityce wewnętrznej są przez historyków krytykowane, to w polityce międzynawowej odnosił znaczne sukcesy, co badacze papiestwa podkreślają. Dodać należy również, że był to papież postrzegany jako liberał. 

Do historii jednak przeszedł również jako ten, który w roku 1849 skierował do biskupów świata zapytanie o uznanie dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny. Biskupi wyrazili swoją aprobatę dla stanowiska papieża w wyniku czego 8 grudnia 1854 r. ogłosił on konstytucję apostolską „Ineffabilis Deus”, czyli „Niewysłowiony Bóg”,  w której ogłosił ten dogmat.

„Ogłaszamy, orzekamy i określamy, że nauka, która utrzymuje, iż Najświętsza Maryja Panna od pierwszej chwili swego poczęcia – mocą szczególnej łaski i przywileju wszechmogącego Boga, mocą przewidzianych zasług Jezusa Chrystusa, Zbawiciela rodzaju ludzkiego – została zachowana jako nietknięta od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego, jest prawdą przez Boga objawioną, i dlatego wszyscy wierni powinni w nią wytrwale i bez wahania wierzyć".

Interesujące jest kanonizowanie przez niego kilku braci zakonnych z dalekiej Japonii w Zielone Świątki roku 1862, którzy przed ponad 300 laty przypłacili życiem działalność ewangelizacyjną. 

Ale przede wszystkim w roku 1869 zwołał sobór powszechny nazwany potem  Soborem watykańskim I. Obok dogmatu o nieomylności ważnym dokumentem soboru była konstytucja „De fide catholica”, która traktowała o Bogu Stworzycielu, o objawieniu, wierze, stosunku wiary do wiedzy. Sobór stwierdzał m.in., że możliwe jest dojście do istnienia Boga „przy pomocy rozumowania naukowego i filozoficznego”. W czasie rządów Piusa IX Kościół przeszedł ogromne przeobrażenia. 

Papież Pius IX wobec powstania styczniowego

W XIX wieku stanowisko papiestwa wobec powstań było negatywne. Skąd się wzięła taka nieprzychylność głów Kościoła do powstań? Część historyków twierdzi, że było to pokłosie sojuszu tronu i ołtarza i wynikające stąd ustępstwa nawet w stosunku do niekatolickich monarchów. Inni z kolei stoją na stanowisku, że w sprawie polskich powstań papieże nie byli dobrze poinformowani, a niejednokrotnie zmanipulowani i zmuszeni do ich potępienia. Nie można jednoznacznie wykluczyć ani jednej, ani drugiej tezy. 

W 1847 roku Pius zawarł konkordat z Rosją, ale nie przełożył się on na jakieś pozytywne korzyści. Działania cara budziły powszechny sprzeciw. W odpowiedzi Pius IX beatyfikował Andrzeja Bobolę 30 października 1853 r. Gdy nowym carem został Aleksander II Romanow, papież zwrócił mu uwagę na nieprzestrzeganie konkordatu i na represyjną politykę wobec Polski, zwłaszcza podczas powstania styczniowego w 1863. 28 stycznia 1863 r. potępił wybuch powstania styczniowego, o czym został poinformowany w czasie audiencji Ludwik Orpiszewski, pisarz i dramaturg, działacz patriotyczny Wielkiej Emigracji, który był wysłany do Watykanu przez  Władysława Czartoryskiego, emisariusza dyplomatycznego Rządu Narodowego.  Ale zauważyć należy, że w czasie trwania powstania papież zwrócił się do cesarza Austrii Franciszka Józefa i cesarza Francji Napoleona III o pomoc dla Polski.

24 kwietnia 1864 roku Pius IX wygłosił znamienne przemówienie:
„Poczuwam się do obowiązku potępić tego potężnego panującego, którego (…) niezmierzone imperium rozciąga się aż po biegun północny. Ten władca, który fałszywie mianuje się katolikiem Wschodu, a jest tylko schizmatykiem, wyrzuconym z łona prawdziwego Kościoła, ten władca prześladuje i morduje swych poddanych katolików, których pchnął sam do powstania przez swe dzikie okrucieństwa. Pod pozorem tłumienia powstania tępi katolicyzm, skazuje na wygnanie rzesze ludności do krain lodowatych, gdzie pozbawia się ich wszelkiej pomocy religijnej, a na ich miejsce nasyła schizmatyckich awanturników, odrywa kapłanów od ich owiec, wysyła ich na wygnanie lub skazuje na ciężkie roboty i inne hańbiące kary. Szczęśliwymi są ci, którzy zdołali uciec i teraz błąkają się bez dachu i schronienia na obcej ziemi. Ten władca, acz nieprawowierny i schizmatyk, przywłaszcza sobie władzę, jakiej nie posiada nawet Namiestnik Chrystusowy, a mianowicie władzę składania z urzędu biskupa przez nas legalnie ustanowionego. Bezrozumny! Nie wie, iż biskup katolicki czy na swej stolicy, czy też w podziemiach więziennych jest zawsze biskupem i że jego święcenia nie mogą mu być odjęte! I nikt nie ma prawa Nam zarzucić, iż powstając przeciw zamachom podsycamy płomień rewolucji europejskiej. Umiemy bowiem odróżnić rewolucję socjalistyczną od walki o słuszne prawa narodu do niepodległości i wolności swej wiary"

Dowodem na szacunek i miłość błogosławionego Papieża do naszego narodu oraz bliskości Stolicy Apostolskiej dla sprawy polskiej jest choćby fakt utworzenia w Rzymie Papieskiego Kolegium Polskiego. Papież erygował Kolegium w roku 1866, a więc już w dwa lata po zakończeniu powstania. 

6 czerwca 1877 roku przyjął pielgrzymkę polską i wygłosił do niej mowę, w której zawarł słowa: „Miejcie nadzieję, wytrwałość, odwagę i módlcie się, a ciemięzcy wasi runą i Królestwo Polskie powróci”.

W czasie pontyfikatu Piusa IX powstały nowe państwa: Królestwo Włoch, Cesarstwo Niemieckie, Cesarstwo Austriackie zostało przemianowane na Austro-Węgry, Francja przeszła kilkakrotne przemiany ustrojowe. Czas w którym rządził Pius IX był przełomowy i niezwykle trudny.